Landed in Japan

Japanese Expressions :

जपानी संस्कृती मधे काही अभिव्यक्तींना (expressions) अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. दिवसाची सुरूवातीला "ओहाययो गोझाईमास" म्हणजे "शुभ सकाळ" ने होते. घरातला प्रत्येक माणूस दुसऱ्याला रोज "शुभ सकाळ" बोलतो. घराबाहेर पडल्यावर तुमच्या इमारती मधला किंवा परिसरात रहाणारा कोणीही समोर आला की त्याला सुद्धा  "ओहाययो गोझाईमास" बोलायचं असतं. कार्यालयात शिरल्यापासून तुमच्या जागेवर जाई पर्यंत जो कोणी भेटेल त्या सर्वांना तुम्हाला  "ओहाययो गोझाईमास"बोलावं लागत. असे केल्यामुळे आपण अनाहूतपणे वीस पैचवीस वेळा बोलतो, हसतो आणि एक सकारात्मक उर्जा घेऊनच कार्यालयीन कामाला सुरूवात करतो.
आपण घराबाहेर पडताना जस "येतो मी" असे बोलतो तसे जपानमधे घरातून बाहेर पडणारा माणूस बोलतो "इत्तेकिमास" म्हणजे "मी जाऊन आलो".  मग घरी असणारी सगळी माणसं  जाणाऱ्याला बोलतात "ईत्तेराशाय" म्हणजे "लवकर घरी परत या".
इथे कोणत्याही कामाला कमी लेखलं जात नाही. सर्वांना आदराने वागतात. मग तो जमीन साफ करणारा असू दे वा IBM चा इंजिनियर असू दे. गंमत म्हणजे कार्यालय साफ करणारी बाई खाली "स्टार बक्स" मधे तुमच्या बाजूच्या टेबलवर बसून कॉफी पिता पिता तुमच्या बरोबर संवाद पण करते. आपल्यालाकडे हे केवळ अशक्य आहे. आपल्या आणि त्यांच्या (सफाई कामगारांच्या ) पगारात खूपच तफावत आसते.
संध्याकाळी कार्यालयातून घरी जायची पण एक पद्धत आहे. समजा तुम्ही काम करीत आहात आणि तुमचा सहकारी घरी जायला निघाला आहे. अशावेळी तुम्ही बोलायच "ओत्कारेसामा" म्हणजे "तुम्ही जे काम केलतं त्याबद्दल तुमचे आभार". समोरचा माणूस बोलतो "ओसाकिनी" ह्याचा अर्थ "मी तुमच्या आधी जात असल्यामुळं मला माफ करा". तुम्हाला नवल वाटेल पण हे रोज केल जात. आणि मी खरं सांगतो  "ओसाकिनी" बोलताना आपल्याला लाजल्या सारख होत. ही लोक जरा ज्यास्तच काम करतात. आमच्या टिम मधला एक जपानी माणूस सकाळी ८ ते रात्री ८ काम करायचा. आणि घरी जाऊन परत काम करायचं. घरी जाता जाता तो ट्रेन मध्ये एक बिअला पियायचा. बस्स तेच काय ते त्याचे मनोरंजन. आणखी एक कामसू माणूस मी पाहीला. त्याच्या कार्यालयाची वेळ ८ःं३० ची पण हा पठ्या ७ ला यायचा. कारण काय तर ट्रेन मध्ये बसायला जागा मिळते. मला हसाव की रडाव तेच कळेना. अशावेळी मी गप्प बसतो. मौनम् सर्वाथ साधनम्
दुपारी १२ पासून संध्याकाळी ६ पर्यत चा वेळ आसतो "कोनिचीवा" चा. म्हणजे "शुभ दुपार". या काळात तुम्ही ज्या लोकांना पहिल्यांदा भेटाल त्यांना "कोनिचीवा" बोलायचं. अदगी फोन वर किंवा ईमेल वर सुद्धा. इथे साधारणतः 12 ते 1 हा लंच टाईम असतो. अचानक पणे उपहारग्रुहात लोकांचा पूर येतो. आत बसायला जागा मिळत नाही.
 मग काही काही लोक "बेन्तो" म्हणजे "जेवणाचा डबा" विकत घेतात आणि स्वतःच्या डेस्कवर जाऊन जेवताना दिसतात. तुम्ही  कुठेही जेवा पण जेवायच्या आधी तुम्हाला तुमच्या जेवणाला नमस्कार करायचा असतो आणि बोलायचं असत "इतादाकीमास".  आपण कसं बोलतो "वदनी कवळ घेता ...".  आपण पूर्ण स्तोत्र बोलतो. हे एकच शब्द बोलतात पण त्याचा अर्थ असतो "हे झाडांनो वा प्राण्यांनो, आमच्या साठी तुम्ही बळी पडलात. आम्हाला माफ करा". 
 जर का बाहेरच वातावरण छान आसेल तर काही लोक बागेत जाऊन पण जेवतात. अर्थात कुठेही कचरा न करता. इथे सर्व बागांमधे पिण्याच्या पाण्याची सोय दोन नळांमार्फत केलेली असते. एक नळ हा आपल्या सारखाच असतो. ह्यानळा तून तुम्ही बाटली किंवा पेला भरू शकता कारण पाण्याची धार नळ उघडल्यावर खाली जाते. दुसरा नळ हा बरोब्बर उलटा लावलेला असतो. हा नळ सोडला की पाण्याची धार कारंज्यासारखी वरती उडते. पाणी पिण्यासाठी हा नळ अतिउत्तम. वर उडत असलेले पाणी अगदी सहज पणे पिता येते.
इथे काही जण डबा खाऊन झाल्यावर स्वतःच्या डेस्कवर जाऊन चक्क १५ ते २० मिनीट झोपतात. जपानी वामकुक्षी. काही जण कार्यालयात जाता जाता एखादी कॉफी विकत घेतात आणि डेस्क वर जाऊन पितात.  एक गोष्ट नक्की की काहीही झाल तरी ही लोक त्यांची जेवायची वेळ संपण्यापूर्वी त्यांच्या डेस्क वर हजर असतात. 
कार्यालयात जायची वेळ ठरलेली असली तरी निघायची वेळ ही अनिश्चितच असते. बहुतेक जपानी माणसं एखाद दोन तास ज्यास्त काम करतातच करतात. याला अपवाद असतात  कॉन्ट्रेक्ट एमप्लॉइज (करारबद्ध कर्मचारी ). ह्यांना तासावर पगार मिळतो.
इथे घरात प्रवेश करायची पण एक खास पद्धत आहे. घरात प्रवेश करणारा माणूस चप्पल काढताना एक जोरदार आरोळी ठोकतो. "तादाईमा" म्हणजे "मी आलो". मग घरातील सगळी जण बोलतात "ओकाएरी" म्हणजे "तुमच घरात स्वागत आहे". आहे की नाही गंमत. तुमच्याच घरात रोज तुमच स्वागत केल जात.
घरी आल्यावर जपानी लोक पहिले जेवायला बसतात. घरात "डाइनिंग टेबल" नसते. ही लोक जमिनीवर बसतात आणि ताट एका दिड फूट उंचीच्या टेबलवर ठेवतात. घरातली सगळी लोक गोल करून टेबला भोवती बसतात. आपण जेवताना मांडी घालून बसतो (बसायचो) पण ही लोक पाय मागे दुमडतात आणि स्वतःच्या पायावर बसतात. मला हे कधीच जमल नाही. मी ज्यास्तीत ज्यास्त ५ मिनीट बसू शकतो पण ही लोक तासंतास अशी बसू शकतात.
जेवायची सुरूवात "इतादाकीमास" आणि शेवट "गोचिसोसामा" नी होतो.  "गोचिसोसामा" हे जी व्यक्ती जेवण बनवते तिला बोललं जात. ह्याचा अर्थ "हे चांगले जेवण बनवल्या बद्धल धन्यवाद".
बहुतेक लोक झोपायच्या आधी अंघोळ करतात. ह्यांच्या नहाणीग्रृहात दोन विभाग असतात. एक हॕड शॉवर आणि दुसरा बाथटब. हॕड शॉवर वापरून आपण स्वच्छ अंघोळ करायची असते आणि त्या नंतर बाथटबमधे बसायचं असते. बाथटब मधल पाणी फेकून द्यायचे नसते. घरातील सर्व लोक ते एकच पाणी वापरतात. सर्वांची अंघोळ झाली की ते पाणी धुलाईच्या यंत्रात चढवलं जाते. त्यासाठी एक छोटे यंत्र मिळते, ते बहुतेक सर्व घरात असते. यामुळे दोन फायदे होतात. एक तर पाण्याची बचत होते आणि दुसरे म्हणजे जर रात्री भुकंप झाला तर तुमच्या घरात काहीतरी पाणी राहतं. पाणी हे २४ तास येत असल्यामुळे इथल्या घरात हंड्या, कळश्या, बादल्या कधीच नसतात. पाणीपुरवठा मुबलक असला तरी त्यावर सरकारी नियंत्रण असते. प्रत्येक घराला (सोसायटीतल्या सुद्धा) पाण्याचे स्वतंत्र मीटर असते. समजा एखाद्या घरात ४ माणसं रहात असतील तर त्यांना अंदाजे किती पाणी लागणार हे त्यांना माहीत असत. जर का तुम्ही ज्यास्त पाणी वापरलत तर त्यांचा माणूस घरी येऊन चौकशी करतो. माझ्या घरी कधी माझे नातेवाईक महिनाभर राहिले तर ती लोक चौकशी करायला यायची.
दिवसाचा शेवट हा "ओयासूमी" म्हणजे "शुभ रात्री" ने केला जातो. इथल्या बायका रात्री झोपताना मेकप पूर्ण पणे काढून टाकतात आणि माझ्या मते म्हणूनच त्या दिर्घायुषी होतात. म्हणजे असं की रात्री येव्हा यम येत असेल तर तो बिचारा चक्राउन जात असणार ... अरे ही तर कोणतरी वेगळीच दिसतेय आणि तो पुढे जात असणार.

आता "सायोनारा" ....

आता "सायोनारा" म्हणजे काय विचारू नका.  प्रत्येक भारतीयांना हा शब्द १००% माहित असतो.

जपानची संस्कृती समजून घेण्यासाठी या अभिव्यक्ती समजणे आवश्यक आहे.

राजेश वैद्य
९९६९६८२९६१
©

Earthquakes :

जपान हे नुसतं नाव जरी घेतलं तरी डोक्यात भुकंपाच्या घंटा वाजतात. भूगोलाच्या पुस्तकात वाचलेलं की तिथे पुठ्याची घर असतात म्हणे. ती पावसाळ्यात नरम पडत असतील का किंवा जोराच्या वार्याने उडून गेली तर असे अनेक प्रश्न मनात यायचे आणि मनातच विरून जायचे... विचारणार कोणाला ? बाईना विचारलं आणि त्या रागवल्या तर...  नसती पंचाईत व्हायची. एकदा भूगोलाच्या बाईनां गमतीत मी न्युयॉर्कला जाऊन आलो आहे असं सांगितलं होतं तेव्हा बिनपाण्याने चंपी झालेली.

पुढे अस कळलं की आपल्या पृथ्वीचा पृष्ठभाग हा अखंड नसून १२ ते १५ तुकड्यांचा किंवा प्लेटचा बनलेला आहे. या टेक्टॉनिक प्लेटस अविरत हलत असतात आणि दुर्दैवाने यातल्या ४ प्लेटस बिचाऱ्या जपानच्या खाली आल्या आहेत. पूर्वेला पॕसेफीक आणि फिलीपाईन प्लेटस आहेत तर पश्चिमेया युरासियन आणि नॉर्थ अमेरीकन प्लेटस आहेत. इथे वर्षाला साधारणतः १५०० भुकंप होत असतात.
आता आपण पाहणार आहोत की जपानी लोकं या नैसर्गिक आपत्तीला कस काय तोंड देत असतील. चला तर मग आपण त्यांच्या घरापासूनच सुरूवात करूया.

इथे सर्व प्रथम आपल्याला त्यांच्या पॕगोडाच्या वास्तुशिल्पाकडे पहावे लागेल. लहान असताना मी जेव्हा वाचायचो की जपानमध्ये पाच मजली पॕगोडे आहेत तेव्हा ह्यांचे एवढे कौतुक कशाला करतात हेच कळत नसे. आपल्या देशातसुद्धा अशा मोठमोठ्या वास्तू आहेतच की.  नंतर असे कळले की ते भुकंपाला तोंड देऊन अजूनही  उभे आहेत यातच त्यांचे वेगळेपण आहे.

हे पॕगोडे दोन प्रकारे बांधलेले असतात. एका पध्दती नुसार पॕगोड्याचा खालचा भाग, आपण त्याला बेस म्हणू हा पायासोबत एकसंध असतो तर वरचा भाग हा हलणारा असतो. म्हणजे समजा एक पाच मजल्याची इमारत आहे. तर त्या इमारतीचा पाया, तळमजला आणि पहिला मजला हा  एक भाग असतो जो स्थिर असतो... त्याच्या वरचे जे मजले आहेत (दुसरा, तिसरा, चौथा आणि पाचवा)हा दुसरा  भाग असतो जो एकत्रितपणे हलतो. 
दुसऱ्या पद्धती मधे..खालचा भाग (बेस ) हा तसाच असतो पण हलणारा भाग हा वेगळ्या पद्धतीने बांधला जातो. म्हणजे जेव्हा दुसरा आणि चौथा मजला हा उजवीकडे सरकतो त्याचवेळी तिसरा आणि पाचवा मजला हा डावीकडे सरकतो. त्यामुळे इमारतीचा भार हा बॕलन्स केला जातो. जपानमध्ये बहुतांशी इमारती ह्या वास्तूशास्राच्या पहिल्या संक्लपनेनुसार बांधलेल्या दिसतात. 

जपानमध्ये सर्व इमारती या सिमेंट कॉक्रिट ने बांधलेल्या असतात. त्यांना दोन जीने असतात. ते एकमेकांपासून दूर आणि इमारतीच्या बाहेर काढलेले असतात. जिने बनवताना एक खास अग्नीविरोधक बांधकाम साहित्य वापरलेले असते.  प्रत्येक घराला एक बाल्कनी असते. त्या बाल्कनीच्या फ्लोअरींग वर एक स्टीलचे चौकोनी झाकण असते. ते उघडल्यावर आत एक छोटी शिडी असते. त्या आधारे तुम्ही सहजपणे खालच्या मजल्याच्या बाल्कनीत येऊ शकतात. या प्रकारे तुम्ही कुठल्याही मजल्यावरून थेट तळमजल्यापर्यत येऊ शकतात. ह्याचा अर्थ संकट काळात घर सोडण्याचे तीन पर्याय तुमच्याकडे उपलब्ध असतात.

शहरातील उंच इमारती वगळता बहुतांशी जपानी लोग हे लाकडाच्या घरात रहातात. ही घरे साधारणपणे एक मजली असतात. खाली स्वयंपाकघर, दिवाणखाना, शौचालय, नहाणीघर आणि एखादी खोली असते. वरच्या मजल्यावर शयनखोल्या असतात व दक्षिणेकडे एक बाल्कनी असते.  घराचा पाया हा अनेक लाकडी खांबानी बनवलेला असतो. त्यामुळे जरी जमिनीला भेग पडली तरी घर पडत नाही. घरातल्या भिंती ह्या लाकडी फळ्यांनी बनवलेल्या असतात. घराचे प्रवेशद्वार हे लाकडी असते पण दोन खोल्यांना जोडणारे दरवाजे हे जाड पुठ्यानी किंवा पातळ लाकडी पट्यांनी बनवलेले असतात. घराला ततामी फ्लोअरींग असते. "ततामी" म्हणजे जाडी चटई. जपानमध्ये पूर्वी ततामी फ्लोअरींगच असायचे पण हल्लीच्या शहरातील घरात फक्त एका बेडरूममध्ये ततामी असते. 
ततामी म्हणजे १७६ सेंमी लांब , ८८ सेंमी रुंद आणि ५.5 सेंमी जाड  भाताच्या काटक्यांपासून बनवलेली चटई. ह्याचा मुख्य फायदा म्हणजे ही उन्हाळ्यात गरम आणि थंडीत गार होत नाही. जपानी लोक अशा ततामी रुम मधे गादी घालून झोपतात. बहुतेक गाद्यांची लांबी १९५ सेंमी आणि रुंदी ९५ सेंमी  असते. सकाळी ह्या गाद्या उचलून त्याच खोलीला लागून असलेल्या क्लोझेट मधे ठेवल्या जातात. 
असे केल्याने पलंग विकत घ्यायची गरज नसते.  मला वाटतं आपण लोक पलंग घेऊन पैसे फुकट घालवतो. समजा तुम्ही दादरला एक किंग साईज बेड घेतला. बेडचे क्षेत्रफळ झाले ६ x ६ = 36 स्के.फि. दादरचा रेट आपण ४५,००० मानला तर तुमच्या लक्षात येईल की आपण १६ लाखाच्या जागेवर फक्त रात्री झोपतो. 

बेडरूममध्ये कुठलही जड सामान (कपाट) ठेवले जात नाही.  घराचे छत हे कौलारू असते.  तुमच्या एक लक्षात आले असेल की ह्या घरात दगड वीटा किंवा लाद्या अजिबात वापरल्या जात नाहीत त्यामुळे जर भुकंप झाला तरी जिवीतहानी टळते. त्याच बरोबर प्रत्येक घरात एक आपादकालीन पिशवी तयार असते. त्यामधे  प्रथमोपचाराचे साहित्य , बॕटरी, पाणी आणि दिर्घाकाळ टिकणारे खाद्यपदार्थ असतात. 
कार्यालयात किंवा दुकानात जिथे उंच कपाटांची आनिवार्य गरज असते, ती कपाटं रेलनी भिंतीला जोडलेली असतात. त्यामुळे ती उजवी किंवा डावीकडे सरकू शकतात पण तुमच्या अंगावर पडू शकत नाहीत. घरामधली उंच कपाटं साखळीनी मागच्या भिंतीला बांधलेली असतात.  भुकंपाचे कमीतकमी हादरे संगकांना बसावेत म्हणून डेटा सेन्टरमधले संगणकाचे रॕक्स हे खाली आणि वर स्पिंगनी जोडलेले असतात. तुमच्या डोक्यावर ज्या ज्या गोष्टी असतात .. उदाहरणार्थ ट्यूब लाईट, जाळ्या, फॉल्स सिलींग,  आगीच्या संरक्षणासाठी लावलेले पाण्याचे पाईप किंवा काहीही हे दोन किंवा तीन सपोर्ट वर असतात. त्यामुळे जरी भुकंपाच्या काळात एक सपोर्ट तुटला तरी ती वस्तू खाली पडत नाही.

इथे सिलींगफॕन हा प्रकार नसतो. कदाचित भुकंपाच्या सततच्या भितीने ते मुद्दामच वापरत नसावेत. 
इथे एक ठराविक तिव्रतेचा भुकंप झाला की घरातल्या विजेचा मुख्य स्विच आपोआप बंद होतो. मोठा झाला तरच. छोटे छोटे तर होतच असतात. २००१ साली आम्ही नवीन असताना एकदा असेच काळोखात बसलेलो. पहिल्यांदा वाटलं की लाईट गेले आहेत. नंतर लक्षात आलं की आपलेच गेले आहेत. मग शेवटी थोड लाजत लाजतच शेजारच्यांचा दरवाजा ठोकला. भाषेची पूर्ण बोंबाबोंब होती. हातवारे करून कसतरी त्यांना कळलं एकदाच. तरी एक बरं  झालेलं की ह्या आधी मी त्यांना साबणाचा डबा दिलेला. ही एकजपानी पद्धत आहे. जेव्हा तुम्ही एखाद्या नवीन घरात रहायला जाता, तेव्हा एक कुठलीही गृहोपयोगी वस्तू तुमच्या शेजारच्यांचा द्यायची असते. धुलाई यंत्र सर्वच घरात असते म्हणून बरेच जण धुलाईचा साबण देतात. हे देताना एक ठराविक वाक्य बोलायचे असते. त्याचे मराठी भाषांतर असे. "माझं नाव राजेश वैद्य आहे. मी ३०४ मधे रहायला आलो आहे. मला प्रेमाने वागवा". किती छान पद्धत आहे नाही?  हो. आणखी एक.  ते तुम्हाला घरात बोलवणार नाहीत. दरवाज्यातूनच बोलतील. वाईट वाटून घेऊ नका. 
मी एकदा एका जपानी मित्राबरोबर त्याच्या कोणा मित्राच्या घरी गेलेलो. काहीतरी द्यायचं होत. तो बाब्या घराच्या उंबर्ठ्यावर दहा मिनीटं  बोलत उभा होता पण त्यानी आम्हाला घरात नाही बोलवलं. मला खुप राग आलेला पण माझ्या मित्राला यात काहीही वावगे वाटले नाही. मग मी मलाच समजावे की बाबा जर का तुला इथे राहायचे असेल तर जपानी संस्कृतीच्या अनुषंगाने राहावे लागेल. उगाच घरात बोलवले नाही, चहा विचारला नाही सारख्या फालतू गोष्टींचा मनस्ताप नाही करून घ्यायचा. त्याच वेळी मनात आपल्या "अतिथी देवो भवं" संस्कृतीचा रास्त अभिमान वाटला. भुकंपावर बोलता बोलता कुठेतरी भलतीकडेच वाहात गेलो.
एक महत्त्वाची गोष्ट, ज्या वेळेला भुकंप होतं असतो  त्या वेळी शांत बसून तो सूक्ष्म पणे अनुभवाचा असतो आणि आपण पुढेमागे हलतोय का वरखाली हलतोय ते पहायचं. पुढेमागे हलत असाल तर समजायच की भुकंपाचा मुख्य बिंदू ज्याला एपिसेंटर बोलतात तो बराच लांब आहे. पण जर का वरखाली हलत असाल तर लगेच देवाची प्रार्थना करायची की बाबा थांबव म्हणून ... जपान मधल्या बहुतेक सर्व इमारती ह्या ७ रिष्टरचा  धक्का सहन करू शकतात पण भुकंपाच एपिसेंटर जर तुमच्याच खाली असेल तर कोणीच काही करू शकत नाही.

भुकंप थांबला की आम्ही TV लावायचो. कुठल्याही जपानी चॕनेल वर भुकंपाची पूर्ण माहिती खालच्या पट्टीवर लग्गेच येते. त्सुनामीची शक्यता असेल तर मनोरंजकनाचे सर्व कार्यक्रम थांबवून लोकांना सावध केल जात. किनाऱ्यावर लाऊड स्पिकर वरून ताबडतोब सूचना दिल्या जातात. हे सर्व आपण TV वर पाहू शकतो.  पूर्ण किनारपट्टी "हाय अलर्ट" वर जाते.    
भुकंप हा एका विशिष्ट लेव्हल पेक्षा  जास्त असल्यास लोकल ट्रेनला आणि बुलेट ट्रेनला आपोआप ब्रेक लागून त्या थांबवल्या जातात.  एखादा मोठा भुकंप झालाच तर काय करायचे ते सरकारला सोडाच पण  लोकांना सुद्धा माहित असते.

भुकंप झाल्यावर किंवा आग लागल्यावर काय करायचे असते हे मुलांना शाळेत असल्यापासून शिकवलेले असते. अग्नीशामक दलाकडे कित्येक  मोबाईल व्हॕन्स असतात. ह्या दर वर्षी सर्व शाळांमध्ये तसेच प्रत्येक महानगर पालिकेच्या वार्ड मधे आणल्या जातात. ह्या दिसायला जपानी घरासारख्या असतात पण खाली चाकं असतात. एकावेळी ६ ते ८ लोकांना वर बोलावलं जात आणि टेवल खुर्ची वर बसविले जाते. मध्यभागी एक डिजिटल इंडिकेटर असतो. थोड्याच वेळात ते अख्ख घर भुकंप झाल्यासारखे हलायला लागते. डिजिटल इंडिकेटरवर भुकंप किती रिष्टरचा होतो आहे हे दाखवले जाते. भुकंप झाल्यावर  प्रात्यक्षिकात सहभागी झालेल्या लोकांना आपादकालीन पिशवीत असलेले  हेल्मेट  डोक्यावर घालून टेबलच्या खाली बसायचे असते. खाली उभे राहून बघायला हे सगळं सोपं वाटतं असलं तरी वरं जाऊन करताना तारांबळ उडते पण तरीदेखील आपण हे करू शकतो हा आत्मविश्वास नक्कीच येतो. 

भुकंप होत असताना किंवा आग लागली असेल तर लिफ्टचा वापर करायचा नसतो हे आपल्यालाही ठाऊक आहे पण जिना कसा उतरावा हे जपानी लोकांकडून शिकण्यासारखे आहे. जिना उतरताना दोन गोष्टी कटाक्षाने पाळल्या जातात. १) समोरच्या माणसाला न धकलणे. यामुळे आपोआपच धकला-धकली होत नाही. कोणी खाली पडत नाही आणि चेंगराचेंगरी होण्याचा धोका टळतो. २) तोंड बंद ठेवणे. यामुळे जिन्यात गोंगाट होत नाही आणि लाऊड स्पिकर वरून ज्या महत्त्वाच्या सूचना दिल्या जातात त्या सर्वांना ऐकू येतात.

आता तुम्हाला समजले असेल की हे भुकंप झालाच तर जगातला सर्वात सुरक्षित देश म्हणजे जपान.

राजेश वैद्य
९९६९६८२९६१